در مازندران محرم از شب اول ماه محرم مراسم عزاداری برای امام حسین علیه السلام شروع می شود. قبل از شروع ماه مازندرانی ها شروع به سیاهپوش کردن تکایا و حسینیه ها می کنند. در مازندران نیز مانند بسیاری از شهرهای کشور، هیئت های عزاداری در قالب هیئت سینه زنی و زنجیر زنی تشکیل می شود. در این استان هر محله دسته عزاداری مخصوص به خود را دارد که غالباً نام محله را روی دسته می گذارند . دسته های عزاداری بهرام اتر، اصفهانی ها ، تودرواری ها و… از مهم ترین دسته های عزاداری ساری است در شب های محرم دسته های عزاداری به محله های یکدیگر می روند و به طور مشترک با سینه زن های میهمان شان از محله دیگر، مراسم را با هم برپا می کنند.
برخی از آیین های عاشورایی مازندران در فهرست آثار معنوی ملی به ثبت رسیده، که مراسم آیینی مذهبی منبرکشی، سنت آیینی مذهبی طعامدهی در سورک، کربزنی، کرنانوازی در مراسم، مراسم روز یازدهم در دودانگه ساری از جمله این مراسم است.
مردم علوی مازندران که به ولایتمداری معروف هستند همچون دیگر استان های کشور، روش های مختلفی برای عزاداری در ماه محرم الحرام دارند و هر ساله در این ماه به شیوه های گوناگون، در سالگرد شهادت سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) و یاران با وفایش به سوگواری می نشینند.
در اینجا به چند مراسم مهم که ماه محرم در مازندران برگزار می شود اشاره می کنیم:
عَلَم بَندی ، آیینی است که به طور معمول در برخی از مناطق مازندران، چند روز پیش از ماه محرم انجام می شود
در این آئین تندیس سَرو عَلَم بر روی آن قرار داده می شود و اطرافش با پارچه های نذری مشکی و سبز تزئین می شود. هنگام برگزاری آئین علم بندان ، مراسم نوحه خوانی و سینه زنی جریان دارد و پس از آن هم عزاداران با چای و شربت پذیرائی می شوند.
مَجمَع گُذاری نیز از آیین های محرم در مازندران است که قدمتش درشرق این استان به 200 سال می رسد . این آئین بیشتر در روستاهای مناطق کوهستانی و ییلاقی مازندران برگزار می شود ولی جا افتاده ترین شیوه مجمع گذاری که در این استان شهرت دارد مربوط به روستای ‘ کوهستان ‘ از توابع شهرستان بهشهر است.
در این آیین ، کدبانوهای روستائی غذاهای مختلفی برای پذیرائی از عزاداران حسینی در روزهای تاسوعا و عاشورا تدارک می بینند و غذاها را داخل سینی بزرگی که مجمع نامیده می شود قرار می دهند و به حسینیه و محل عزاداری می برند تا از عزاداران پذیرایی کنند.
مجمع های حاوی غذا، ابتدا در آشپزخانه حسینیه یا مسجد جمع آوری می شود و پس از عزاداری و اقامه نماز ظهر ، هر مجمع جلوی 2 تا چهار نفر از عزاداران قرار داده می شود تا از خودشان پذیرائی کنند.
روستای کوهستان بهشهر زادگاه آیت الله العظمی شیخ محمد کوهستانی (زاده ۱۲۶۷ شمسی – رحلت ۸ اردیبهشت ۱۳۵۱) عارف، فقیه و روحانی شیعه در قرن چهاردهم هجری است.
در برخی از روستاهای مازندران مانند بیزِکی جویبار این رسم در تمامی شب های ماه محرم و روز تاسوعا و عاشورا برگزار می شود.
آئین تشت گذاری از جمله سنت هایی است که در میان آذری زبانان مقیم استان مازندران رواج دارد. این آئین در آستانه ماه محرم در نقاط مختلفی که آذری زبانان سکونت دارند با برنامه ریزی و سوز و گداز خاصی برگزار می شود.
اگر چه به طور کلی سنت تشت گذاری آذری ها قدمتی 600 ساله دارد ، اما در مازندران قدمت آن در مناطق مختلف متفاوت است به گونه ای که در بهشهر حدود یکصد سال و در قائم شهر حدود نیم قرن پیشینه دارد.
فلسفه برگزاری آئین تشت گذاری به واقعه کربلا باز می گردد ، به زمانی که کاروان امام حسین (ع) با کاروان یزید بن معاویه به فرماندهی حربن یزید ریاحی برخورد می کند به دلیل اینکه لشکر حر از لشکر امام حسین(ع) تقاضای آب می کنند ، امام دستور می دهند تا در تشت های مختلف آب بریزند تا لشکریان و اسب های دشمن سیراب شوند و آذری های مازندران با برگزاری این آیین به یاد وفاداری این امام بزرگوار افتاده و عزاداری حسینی را به طور رسمی چند روز پیش از ماه محرم آغاز می کنند.
عَلَم گَردانی ، یکی دیگر از آیین های چند صد ساله در مازندران است که با وجود قدمت زیاد ، هنوز منسوخ نشده و همچنان با قوت در نقاط مختلف شهری و روستایی برگزار می شود. علم گردانی، روز هفتم ماه محرم برگزار می شود.
سنتی ترین شیوه علم گردانی در سال های اخیر در بخش یانه سر شهرستان بهشهر ، چهاردانگه ساری ، هزار جریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مناطق مرکز مازندران برگزار می شود
در این آئین تعداد زیادی از مردان، جوانان و پیران، با راه اندازی دسته سینه زنی پشت علم به راه افتاده و معمولا پیرغلامان و مداحان اشعاری را همچون این علم از کیست که بی صاحب است زمزمه می کنند و افراد با صدای بلند این اشعار را تکرار می کنند و به درب منازل می روند.
از جمله آیین های مهم در علم گردانی، قربانی کردن گوسفند توسط افرادی است که از سال گذشته برای این علم نذر کرده اند و اکنون حاجت روا شده اند و همچنین اطعام دهی و پذیرایی در منازل و همچنین هدیه کردن پول ، پوشاک و حتی مواد غذائی و برنج به علم است.
علم وقتی به جلوی هر منزلی می رسد ، با دود کردن اسپند و گلپر مورد استقبال قرار می گرد و برخی از خانواده ها با آوردن آب ، تندیس سرو علم را شست و شو داده و آب آن را در اطراف منزل و داخل اتاق ها می پاشند و معتقدند که متبرک است و برکت می آورد و بلاها را دور می کند.
جوشی خوانی
جوشی خوانی از جمله آیین های مناطق روستایی است که عمدتا” در روز و شب تاسوعا و عاشورا برگزار می شود. عزاداران حسینی در این دو روز به صورت حلقه ای گرد هم می آیند و مداحان نیز مرثیه هائی را با لحن تند که به آن ‘ جوشی ‘ می گویند ، می خوانند و بقیه سینه می زنند . سینه زنی هم در این آئین روش خاصی دارد ، یعنی عزاداران در حالی که به سینه می زنند یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب می برند و سپس پای راست را بلند کرده و همزمان با سینه زنی آن را بر زمین می زنند.
کَرب زَنی یا کَرپ زَنی از جمله عزاداری اصیل و سنتی مردم مازندران است که با وجود اینکه در بسیاری از مناطق این استان پهناور، منسوخ شده است ، اما هنوز در مسجد گرجی بهشهر، روستاهای بندپی بابل و سادات شهر رامسر با قوت انجام می شود.
کَرب، تکه چوبی تراشیده شده است که در کف دست جای می گیرد و دارای سطح بیرونی صاف و در پشت آن، بندی قرار دارد که به پشت دست می افتد و با ضرب های خاصی در کف دو دست به هم نواخته می شود و فرد کرپ زن با زدن دو تکه کرپ در دو کف دست خود، کرپ زدن را از زمین آغاز و به سمت آسمان به بالا می برد.
“بر سر شط فرات تشنه برانداختند ، دو دست عباس را ز پیکر انداختند ” و اشعار مختلف دیگر از جمله اشعار خوانده شده در این آیین کرپ زنی است.
کَرنا زَنی ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به ویژه روستاهای رامسر برگزار می‌شود.
امروز تعداد اندکی از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم « کرنا‌‌زنی» انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است.
این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا است و مردم با شنیدن طنین ناله «کرنا» در مجلس عزا حضور می‌یابند.
دسته‌های کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.
اجرای هنر تعزیه خوانی یکی از سنت های عزاداری در ترسیم و بازسازی واقعه کربلا و بیان ابعاد نهضت امام حسین(ع) است که سابقه ای دیرینه در استان مازندران دارد.
این آیین از دیرباز در نقاط مختلف شهری و روستایی و بیشتر در روستاها انجام می شد و اکنون هم با حضور اهالی فرهنگ و هنر و همکاری و همراهی مسوولان با قوت، در جای جای این استان برگزار است.
یکی از ویژگی های آئین تعزیه خوانی این است که علاوه بر دهه اول محرم ، در سایر روزهای این ماه و دهه اول صفر هم برگزار می شود.
یکی از معروف ترین مراسم تعزیه خوانی در استان مازندران در روستای تَلاوُک بخش دودانگه ساری انجام می شود که روز یازدهم ماه محرم ، اهالی روستا با برپایی این مراسم معنوی و دادن ناهار از مهمانان زیادی پذیرایی می کنند.
عزاداری ‘ قوم بنی اسد ‘ از آئین های شهرستان گلوگاه و شهرستان میاندورود در شرق مازندران است که بعد از شهادت امام حسین (ع) و یارانش برپا می شود.
در این مراسم افراد با پوشش های خاص بر سر زنان و سینه زنان به خیابان ها و حسینیه می آیند و با ناله و زاری می گویند که برای دفن شهدای کربلا آمده اند و ارادت خود را به اهل بیت(ع) و یارانشان اعلام می کنند.
این آئین ، برگرفته از این واقعه تاریخی است که قوم بنی اسد پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان ، خود را به صحرای کربلا رساندند و اجساد شهدا را دفن کردند.
محرم در کنار همه عزاداری ها و سیاه پوشیدن و اقامه عزای حسینی، فرصتی مناسب برای صیقل دادن روح و تبلیغ دین و اسلام است تا با بهره مندی از این ماه در تعظیم و بزرگداشت شعائر دینی و فلسفه قیام اباعبدالله الحسین(ع) در طول ماههای دیگر موفق عمل کنیم.
آیینی نیز در روستای کوهستانی اِساس سوادکوه برگزار می‌شود که در روز عاشورا اهالی این منطقه برای انتقام گیری از یزید، دَبه‌ها و کوزه‌های آب را نشانه می‌گیرند.
این مراسم به زیدکشان معروف است که با تعزیه امام حسین(ع) پایان می‌یابد.
تكيه در مازندران مترادف با حسينيه است. در واقع در مازندران شما چادرهاي عزاداري مرسوم در نقاط ديگر كشور را نمي بينيد. محوطه‌هاي جلويي اين تكيه‌ها داراي مكان‌هايي به نام «سقا نفار» است كه دو طبقه دارد و عمدتا” جوانان محل در طبقه دوم آن جمع مي‌شوند و در طبقه اول آن چاي و شربت به عزاداران داده مي‌شود. سالمندان و ميان‌سالان هم در تكيه مستقر مي شوند.
غذا دادن به عزاداران حسینی، رسمی مشترک در سراسر ایران است ولی این سنت در برخی از مناطق مازندران مانند روستاهای اَسرَم، جامخانه، دارابکُلا، کیاپِی، زِید و شهر سورک شهرستان میاندورود، روستای سمسکنده ساری، روستاهای شویلاشت شامل سِرخ وَلیک،کِرسام ، خالخیل، اِلیِرد و شهر کیاسر در منطقه چهاردانگه ساری، روستای شهید آباد بهشهر، روستای بیزِکی جویبار ،روستاهای واسکَس و متانکلا قائم شهر ، روستای اَلَمشیر و پاشاکلا ساری، روستاهای اَتو ، پیر نَعیم و سی پِی زیراب، روستاهای شِیادِه، احمدچاله پی، مسجد کاظم بیگی و محدثین بابل دارای آداب و رسوم خاصی برای غذا دادن به مهمانان هستند.
همچنین در روزهای تاسوعا و عاشورا در برخی از روستاهای مازندران ، اهالی درب منازلشان را بر روی عزاداران حسینی باز می گذارند و پذیرای میهمانانی از اقصی نقاط منطقه اعم از روستاها و شهرهای دیگر و حتی خارج از استان می شوند.
یکی از سنت های برجای مانده در این روزها، رقابت روستائیان برای پذیرائی از میهمانان و عزاداران بیشتر است و بر این اعتقادند که از این طریق، ثواب بیشتری هم می برند و برای این منظور نیز سفره های رنگارنگی تدارک می بینند. برخی از خانوارها در روزهای تاسوعا و عاشورا در منزلشان گاهی برای یکصد میهمان غذا تدارک می بینند.
سَقا نِفار
سَقا نِفار یا سَقا تالار نمونه ای از معماری بومی و شاخص هویت فرهنگ و تاریخ مازندران هستند. مازندران از معدود سرزمین هایی است که هم در جهان اساطیری، شان و نشان ویژه ای دارد و هم در جهان واقعیت از نام و اعتبار برخوردار است. این بناهای مذهبی یادمانی آیینی و تاریخی بوده اند که در دوره قاجار تصویرگری شده اند و به عنوان یکی از اسناد معتبر در شناخت هویت قومی این سرزمین با توجه به سه مولفه مهم یعنی مذهب ، اسطوره و حماسه بنیادهای اصلی هویت ایرانی را در این سرزمین بنا نهاده اند.
براساس يك سنت جاري، مردم سوگوار و هيئت‌هاي عزادار به انگيزه مصادف شدن روز هفتم محرم با مسدود شدن آب روي اصحاب با وفاي امام حسين(ع) و به ياد سقاي تشنه لب كربلا، با تجمع در اين اماكن متبرك و روحاني، براي رفع حاجات خود و برآورده شدن مشكلات و شفاي عاجل بيماران، مراسم نذر و نياز و توسل را به جاي مي‌آورند.
آنان با خيرات كردن چاي، شير، شربت و حلوا و نان‌هاي قندي و سوخاري ميان عزاداران و قرباني كردن گوسفند در اين مكان ها به سوگ نشسته و خاطره جانبازي‌ها و رشادت‌هاي سالار دشت نينوا، حضرت ابوالفضل(ع)، علمدار و حماسه سازان عاشورا را گرامي مي‌دارند.
از سقا نفار های معروف در مازندران می توان به سقا نفار «شياده»، «كيجا تكيه» و «كبرياكلا» در شهرستان بابل، سقا نفار «هندوكلا»، «كمانگركلای دشت‌سر»، «اورطشت»، «كاردگر محله»، «نوايی محله»، «شيرمحله» و «مرزنگو» در شهرستان آمل، سقا نفارهای«فولاد كلا»، «شرمه كلا»، «صلحدار كلا»، «كاريكلا» و «بايكلا» ، «پائين بابل پشت» در شهرستان بابلسر، سقاتالار «زرين كلا» در فريدون كنار ،سقاتالارهای «اسيوسر» و «آهنگر كلا» ، «انار مرز» ، «بيزكی» در شهرستان جویبار و سقا نفار «كتی‌لته» در شيرگاه اشاره كرد.
صبح طلوع از دیگر آیین‌هایی است که جوانان مازندرانی در شب عاشورا برای عرض ارادت و به سوگ نشستن خود در عزای روز عاشورا اجرا می‌کنند.
پس از پایان مراسم شب تاسوعا، تعدادی از جوانان با بیان «مکن ای صبح طلوع» به کوچه‌ها و محلات شهر می‌روند و از صبح می‌خواهند برای فردایی که حسین(ع) شهید می‌شود طلوع نکند. این عزاداران تا صبح در محلات با پای برهنه و پیاده سینه‌زنی کرده و صبح را مهمان متولیان تکایا و مساجد هستند.
نخل كِشی
نخل، نوعی تابوت چوبی است كه بر بالای آن حالتی قوسی و محراب مانند دارد و با پارچه‌های سبز رنگ، كه رنگ نمادين ائمه(ع) است و پارچه‌های سياه به عنوان نمادی از عزا بر آن می پوشانند.
آیین نخل‌گردانی روستای نوا در بخش لاریجان شهرستان آمل از آیین‌های کهنی است که هر ساله در ایام ماه محرم در روزهای نهم و دهم صورت می‌گیرد.
این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هر ساله مسافت زیادی را در این روستا به همراه دسته‌های عزادار طی می‌کند.
معروف ترين مراسم نخل كشی در ساري برگزار می شود. نخل چهار پايه چوبی دارد و به ارتفاع يك و نيم متر مي رسد كه در مسجد روستاي تيله بن ساري اين نخل وجود دارد. مردم تيله بن همگي از سادات بوده و خود را در عزای جدشان حسين ابن علي(ع) سزوارتر مي‌دانند. نظير اين نوع نخل‌ها و نخل كشي در برخي از روستاهای استان مازندران مانند روستای اورتشت شهرستان محمودآباد و روستای نوا شهرستان آمل نيز و جود دارد.
این مراسم در شامگاه عاشورا برگزار می شود و همراه هیات های عزاداری، لشکر یزیدبن معاویه یک نفر یا عده ای از نوجوانان را به یاد اسرای کربلا در بند می کشند و در جلوی هیات حرکت داده و افراد در پشت این اسرا با خواندن نوحه و با در دست داشتن شمع ها و سینه زنی و زنجیر زنی و توزیع نذورات به عزاداری می پردازند.
به هر حال و با توجه به آداب و رسومی که گفته شد مردم علوی تبار استان مازندران هر ساله در ماه محرم با حضور گسترده در مجالس عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) به عزاداری می پردازند و یاد و خاطره دلاور مردیهای شهدای کربلا و رشادتهای شیرزنان واقعه عاشورا را گرامی می دارند.