در نوشتار حاضر با استفاده ازبرخی منابع تفسیری، روایی و تاریخیِ شیعه و اهل سنّت، پاره ای از استنادات قرآنی، روایی و تاریخیِ امام هادی(ع) در اثبات خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) و فضایل و مناقب ایشان مورد بررسی قرار گرفته است.
سند زیارت غدیریه
حجت الاسلام والمسلمین شیخ نجم الدین طبسی ، از محققین معاصر درباره این زیارت شریف گفته اند، بند بند و کلمه به کلمه زیارت غدیریه امام هادی (ع) را مطالعه کنیدکه به سندهای معتبر رسیده است. امام هادی (ع) در شرایط سختی بسر می بردند که این زیارت را بیان فرمودند و بسیاری از فضایل مولا در آن آمده است. مثل«دین الله القویم و صراطه المستقیم» تا می رسد به اینکه فرمودند «انّ الشّاک فیک» نه تنها اگر کسی،حضرت را قبول نداشته باشد؛ بلکه تنها شک هم در مورد حضرت بکند: «ما آمن بالرّسول الامین» به رسول امین ایمان نیاورده است.
جناب شیخ عبّاس قمی در مفاتیح در مورد زیارت شریف غدیریّه می نویسد: در تمامی زیارات مأثوره، زیارتی به این درجه از صحّت و اعتبار و قوّت سند پیدا نمی شود.بلکه از اعلام درجه اوّل شیعه در هر عصر می باشند و سلسله سند آن از طریق نایب خاصّ اوّل و سوّم حضرت ولیّ عصر (عج) به حضرت امام حسن عسکری(ع) رسیده است .
روات این زیارت بزرگوارانی مانند ابن المشهدی، شاذّان بن جبرئیل قمی، عماد الدّین طبری، ابوعلی(مفید ثانی)، شیخ الطّائفه طوسی، شیخ مفید، ابن قولویه، مرحوم کلینی، علیّ بن ابراهیم، ابراهیم بن هاشم، حسین بن روح و عثمان بن سعید، نواب خاص اول و سوم حضرت ولی عصر (عج) هستند. در زیارت غدیریه، به بخشی از فضایل فراوان حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب (ع) اشاره شده است به نظر می رسد همان طور که علمای اعلام تأکیدکرده اند، خطبه غدیر و زیارت شریف غدیریه، از بهترین مواردی است که هم سلسله سند بی نظیر شیعی دارد و هم بزرگان شیعه، از ناقلان آن بوده و در عصرهای بعد بر آن تأکید کرده اند و نیز اسناد بسیار در کتب عامه دارد.
محتوای زیارت غدیر
می توان با یک نگاه اجمالی،این زیارت را بر سه محور تقسیم کرد که به آن اشاره می شود:
1- آیات قرآن کریم در زیارت غدیریه
طبق شمارش موجود، 78 آیه شریفه در زیارت غدیریه آمده است که بر محور بیان فضایل امیرالمؤمنین (ع) است؛ از جمله آیه لیله المبیت،آیه ابلاغ و آیه ولایت و…اشاره شده است.
2- فضایل حضرت امیرالمؤمنین (ع) در زیارت غدیریّه
بخشی از زیارت غدیریه شریف به بیان فضایل حضرت امیر (ع) اختصاص دارد. حدود ۲۰۶ فضیلت حضرت در این زیارت آمده است.فضایلی مانند امیرالمؤمنین، سیّد الوصیّین، وارث علم النّبیّین، ولیّ ربّ العالمین، امین الله فی ارضه، سفیر الله فی خلقه، الحجّه البالغه علی عباده، دین الله القویم، صراط مستقیم، نبأ عظیم، اوّل من آمن باللّه، سیّد المسلمین، یعسوب المؤمنین، امام المتقین، قائد الغرّ المحجّلین، امام المّتقین، اوّل من صدّق بما انزل الله علی نبیّه، عبدالله، المخصوص بمدحه الله، المخلص لطاعه الله، اوّل العابدین، ازهد الزّاهدین، الکاظم للغیظ، العافی عن النّاس، الصّابر فی البأسآء و الضّرّآء و حین البأس، العادل فی الرّعیّه.این فضایل، سندهای بسیاری در روایات عامّه و خاصه دارند.
3- بخش هایی از تاریخ در زیارت غدیریّه
این زیارت، حاوی مطالبی از تاریخ ولایت است؛ از جمله: حدیث غدیر، غصب فدک، جنگهای بدر، احزاب، اُحد، نزولِ «لاسیف الّا ذوالفقار و لا فتی الّا علی»، و جنگ های حُنین، صفّین، جمل، نهروان،
شهادت جناب عمّار،شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع)،بیزاری از دشمنان ولایت و قاتلان حضرت سیّدالشّهدا (ع) و در آخر زیارت، بیزاری از منکران ولایت و قاتلان حضرت سیّد الشّهدا (ع).
برخی استنادات قرآنی در زیارت غدیریه
استنادات قرآنی در زیارت غدیریه فراوان است. این استنادات گاه به طور مستقیم است، عین آیه آمده و گاه به طور غیرمستقیم به مضمون آیه اشاره شده است.به لحاظ موضوع، آیات قرآنیِ موجود در زیارت غدیریه را می توان از چند منظر مورد بررسی قرار داد:
الف- آیاتی که امام هادی(ع) شأن نزول آن را امیرالمؤمنین علی(ع) می داند.ب- آیاتی که به بیان فضایل و مناقب امیرالمؤمنین(ع) اشاره دارد.ج- آیاتی که سرنوشت شوم منکران ولایت را بیان می کند.
الف)نبأ عظیم چیست؟
امام هادی(ع) در فرازی ازاین زیارت به آیات ابتدایی سورةنبأ اشاره کرده و می فرمایند:
اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبَأُ الْعَظيمُ، اَلَّذى هُمْ فيهِ مُخْتَلِفُونَ
در روایاتی که از پیشوایان معصوم رسیده است، «نبأ عظیم»به مسئلة ولایت و امامت امیر مؤمنان علی(ع) تفسیر شده که در روز قیامت از آن سؤال خواهد شد پس علّت اینکه ازامامت حضرت علی(ع) سؤال می شود این است که ایشان امام هستند.امام صادق(ع) درتعیین مصداق نبأعظیم فرمودند: النَبَأُالْعَظِيمُ «الْوَلَايَهًْ» خبر بزرگ، ولایت است.بدین ترتیب مفهوم نبأ عظیم، هم بر موضوع قیامت و هم بر امر ولایت قابل صدق است و می توان گفت هر دو مقوله، مصداق (نبأ عظیم) می باشد.(1)
ب)صراط مستقیم کیست؟
امام هادی(ع) با اشاره به آیه 78 سورة انعام ، صراط مستقیم را پیروی از امیرالمؤمنین دانسته ومی فرمایند: وَاَشْهَدُ اَنَكَ الْمَعْنی بِقَوْلِی الْعَزيزِالرَحيم: وَاَنَ هذا صِراطی مُسْتقیماً فاتَبِعُوهُ، وَلاتَتَّبِعُواالسُّبُلَ فَتفرق بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ.
کلمة صراط در قرآن با صفت مستقیم و به معنای راه روشن و به صورت مفرد آمده و تثنیه و جمع ندارد و این قرینه است بر اینکه صراط مستقیم، یک راه بیشتر نیست، بر خلاف سبیل که راه‌های متعدّد داشته و گاه با شرک و ضلالت در می آمیزد.(2) لذا معانی صراط در قرآن عبارتند از: آیین خداپرستی و دین حق ، پایبند بودن به دستورات خداوند و توکّل بر خدا و در روایات به دین اسلام، کتاب خدا، قرآن، پیامبر ، حضرت علی و ائمّة معصومین تفسیر شده است.(3)
پیامبر اکرم به حضرت علی(ع) فرمودند: وَ أَنْتَ الطریقُ الْوَاضِحُ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ وَ أَنْتَ يَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) تو راه روشن خداوند و صراط مستقیم و رهبر دین هستی. بنابراین در روایات منظور از صراط مستقیم، حضرت علی(ع) است.(4)
ج) آیه انما وليكم الله
یکی دیگر از آیاتی که در شأن امیرالمؤمنین(ع) نازل شده و در این زیارت هم آمده، آیة 77سورة مائده است: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاهًَْ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاهًَْ وَهُمْ رَاكِعُونَ .
با توجّه به روایاتی که از طریق شیعه نقل شده است، مراد از الَذينَ « آمَنُوا»، علی بن ابیطالب است.
چرا که آیة شریفه دربارة ایشان است و هنگامی نازل شد که او انگشتر خود را در حال رکوع به سائل بخشید.
بسياري از مفسّران و محدثان در شأن نزول اين آيه نقل كرده اند كه اين آيه در شأن علي (ع) نازل شده است.
«سيوطي» در «الدّرالمنثور» در ذيل اين آيه از «ابن عباس» نقل ميكند كه علي (ع) در حال ركوع نماز بود كه سائلي تقاضای كمك كرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد و پيامبر (ص) از او پرسيد: «چه كسي اين انگشتر را به تو صدقه داد؟»، که آن سائل اشاره به امیرالمومنین كرد و گفت: «آن مرد كه در حال ركوع است»، در اين هنگام آيه «اِنِّما وَليُّكُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ …» نازل شد.(5)
د)آیة تبلیغ
آیة تبلیغ( سورة مائده آیة61 ) در واقعة غدیرخم بر پیامبر(ص)نازل شد که از اشارات امام هادی(ع) در زیارت غدیریه است.شأن نزول آیة شریفه را بسیاری از مفسّران شیعه، امیرالمؤمنین علی به عنوان خلیفة پیامبردانسته اند.
آیة تبلیغ از آخرین آیاتی است که بر پیامبر نازل شده و ایشان مأمور به ابلاغ امر الهی شدند تا با انتخاب شخصی شایسته، بقای اسلام را تضمین کنند، لذا جمعیت عظیم حاجیان را موردخطاب قرارداده و حضرت علی(ع) را به عنوان جانشین خود معرّفی کردند.(6)
ه)لیله المبیت
امام هادی(ع) در زیارتنامه خود، خوابیدن حضرت علی(ع) در بستر پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) را مطرح کرده واین را فضیلتی برای امیرالمؤمنین(ع) می داند وعمل اورا همانند عمل حضرت اسماعیل، درهنگام دستور الهی به حضرت ابراهیم برای ذبح او می شمارد که با جان خود و فداکاری خویش آن بزرگوار را حفظ کرد موقعی که قریش اجتماع کرده بودند تا او را بکشند، پس امام(ع) نخستین فدایی در اسلام است.
ابن ابی الحدید معتزلی که از اهل سنت است – درباره تفسیر این آیه معتقد است که حماسه علی (ع) در لیلهًْ المبیت – شب خوابیدن به جای رسول الله – مورد تایید همه است جز کسانی که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز…، آن را انکار نمی کنند.(7)
و)آیة تطهیر
آیة تطهیر(سورة احزاب آیة 88)یکی دیگر از آیاتی است که به اثبات ولایت و عصمت برای اهل‌بیت می پردازد و امام هادی(ع) این ویژگی را فضیلتی برای اهل‌بیت برمی شمارند و می فرمایند:
وَقَدْاَعْلَى اللهُ تَعالى الاْمَّهًِْ دَرَجَتَكُمْ وَرَفَعَ مَنْزِلَتَكُمْ وَاَبانَ فَضْلَكُمْ وَشَرَّفَكُمْ عَلَى الْعالَمينَ فَاَذْهَبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُم تَطْهِيرًا .
بر اساس روایاتی که درکتب معتبر و دست اوّل شیعه و اهل سنّت آمده و به حدّ تواتر رسیده است، مراد از «اهل‌بیت»؛ پنج تن آل عبا (حضرت محمّد، امیرمؤمنان علی ، حضرت فاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام هستند.(8)
در حدیث کساء آمده است که روزی پیامبر در منزل ام سلمه مقداری پارچه طلب کردند و سپس به دنبال علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) فرستادند. آنها به خدمت پیامبر رسیدند و حضرت آنها را زیر آن پارچه قرار داد، سپس فرمود: «اَللّـهُمَّ اِنّ هؤلاء اهل بيتی وَ خاصَّتی اَذْهب عَنهُمُ الرِّجْسَ، فَنَزل جبرئيل إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً».
در کتب اهل سنّت در ذیل این روایت این جمله نیز آمده که ام سلمه جلو آمد و از پیامبراجازه خواست که اوهم زیر آن پارچه قرار گیرد و به آن جمع بپیوندد، اما پیامبرفرمودند: تو آدم خوبی هستی ولی اینجا جای تو نیست. (9)
برخی از فضایل امیر المؤمنین (ع)
پیشتاز در اسلام و ایمان
امام هادی(ع) در فرازهایی به پیشتازی امام علی(ع) در ایمان به خداوند و تصدیق رسول خدا اشاره می کند:اَنْتَ اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللهِ، وَصَلّى لَهُ وَجاهَدَ ؛ و در جاي ديگرمی فرمايد: آمَنْتَ بِاللهِ وَهُمْ مُشْرِكُونَ، وَصَدَّقْتَ بِالْحَقِّ وَهُمْ مُكَذِّبُونَ
احادیث فراوانی در منابع خاصّه و عامّه، در موردسبقت حضرت علی(ع) در ایمان نقل شده که از جمله روایتی است که در آن پیامبراکرم به حضرت علی فرمودند: هَذَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بی و صَدَّقنی و صَلّی مَعی.(10)
اخوّت و برادری میان پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع)
از دیگر فضایل امیرالمؤمنین که در زیارت غدیریه به آن اشاره شده است برادری و اخوّت میان ایشان و پیامبر اکرم است. آنجا که امام هادی می فرمایند: «اَشْهَدُ اَنَكَ اَخُو رَسُولِ اللِه وَ وَصِيُهُ»
روایاتی که دلالت بر اخوّت میان پیامبر و حضرت علی دارد درحدّ تواتر است.
لعن منکر ولایت
امام هادی در فرازهای متعدّدی از زیارت غدیریه، منکران ولایت را لعن کرده اند:فلَعَنَ الله جاحِدَ وِلايَتِكَ بَعْدَ الاقْرارِ، وَناكِثَ عَهْدِكَ بَعْدَ الْميثاَق«؛ پس خدا منکر ولایت و فرمانروایى تو را پس از اقرار و شکنندة پیمانت را پس از بستن پیمان لعنت کند.
در روایتی پیامبر اکرم(ص) به علی (ع)اشاره کرده و فرمودند:هَذَاأَسَدُاللَهِ وسَيْفُه فی ُأَرْضِه ِعلی أَعْدَائِهِ عَلَى مبْغِضِیهِ لَعْنَهًْ اللَهِ وَ لَعْنَهًْ اللَّعِانِين؛این رادمرد، شیر خدا در زمین و شمشیر خدا بر دشمنان اوست. پس دوری از رحمت خدا و لعنت همة لعن کنندگان بر کسی باد که با وی دشمنی ورزد.(11)
استنادات تاریخی در زیارت غدیریه
در یک بررسی اجمالی، می توان استنادات تاریخی امام هادی(ع) را در چند مورد عنوان کرد:
الف. حضور چشمگیر حضرت علی(ع)در جنگهای صدر اسلام و رشادتها و دلاوریهایی که برای حفاظت از جان پیامبر و پیشبرد اسلام از خود نشان دادند.
ب. اوضاع بعد از رحلت پیامبر و شکل گیری جریان سقیفه و غصب خلافت و سرزمین فدک.
ج. جنگهایی که سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین به حضرت علی(ع) تحمیل کردند.
د. شهادت حضرت علی(ع).
پانوشت‌ها:
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. فروع کافی،کلینی، ج7، ص73.
2. ترجمه تفسیر المیزان، ج1، ص51.
3. انعام / 161؛ یس / 61؛ آل عمران 101.
4. بحارالأنوار،مجلسی، ج ۳۶ ص ۴ باب ۲۵.
5. تفسير الدر المنثورسیوطی، ج 2 ص293.
6. ترجمه تفسیر المیزان،طباطبایی ، ج 6 ، ص62.
7. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 3، ص 270؛ احیاء العلوم، غزالی، ج 3، ص 238. ترجمه تفسير الميزان، ج6، ص 61.
8. مجمع البیان، طبرسی، ج20، ص108.
9. شواهد التنزیل حسکانی، ج2، ص23 .
10. ینابیع المودة، قندوزی حنفی : ص74.
11. نهج الحق و کشف السر ،علامه حلی ص 287.
زهره آقاخانی