نگاهی بر روند افزایشی‌شدن مصرف بنزین
از همان روزهای ابتدای روی کار آمدن دولت یازدهم در سال 92، زمزمه‌هایی درباره حذف نظام سهمیه‌بندی بنزین شکل گرفت و در اولین مرحله، سهمیه تاکسی‌ها حذف شد. با جدی‌تر شدن عزم وزارت نفت و دولت برای تک‌نرخی کردن قیمت بنزین، کارشناسان بسیاری به وزارت نفت هشدار دادند که «عقیم‌سازی» سیستم مدیریت مصرف سوخت با برنامه‌های در پیش رو، منجر به افزایش مصرف بنزین می‌شود.
با این وجود وزیر نفت که در ابتدا از نقش نظام سهمیه‌بندی و کارت سوخت در کاهش مصرف بنزین گفته بود با تغییر موضع، اعلام کرد این سامانه کارکردی ندارد و باید حذف شود.
وزیر نفت کارت سوخت را عاملی برای آزار مردم نامید و تاکید کرد نیازی به کارت سوخت نیست و هزینه ۲۰ میلیارد تومانی سامانه کارت سوخت، چیزی جز دردسر و فشار مالی برای این وزارتخانه ندارد.
در مقابل اما بسیاری از کارشناسان معتقد بودند حذف سامانه و تشریفاتی کردن کارت سوخت، منجر به از دست رفتن اطلاعات مهمی در حوزه مصرف بنزین و افزایش قاچاق می‌شود اما زنگنه با رد این ادعا، اعلام کرد کارت سوخت هیچ اطلاعات مهمی در اختیار نظام اقتصادی قرار نمی‌دهد.
مهم‌ترین منتقد وزارت نفت، وزارت کشور بود که معتقد بود حذف کارت سوخت منجر به افزایش قاچاق می‌شود اما در نهایت وزارت نفت، توانست رأی خود را بر کرسی بنشاند و مجلس هم در سال ۹۵ رأی به حذف کارت سوخت داد.
در این میان شاهد بودیم که افزایش مصرف بنزین از سال ۹۴ به بعد کلید خورد و از رقم ۷۱ میلیون لیتر، به رقم ۹۷ میلیون لیتر در سال 98 رسید.
توجیه غیرکارشناسی وزیر نفت در دولت یازدهم
وزارت نفت در توجیه دلیل افزایش مصرف بنزین از سال ۹۳ به بعد، معتقد بود مقصر اصلی خودروسازان است؛ وزارت نفت می‌گفت: شرکت‌های اتومبیل‌سازی با افزایش تولیدات خود به تنهایی نقش مهمی در افزایش مصرف بنزین داشته‌اند. این ادعا در حالی مطرح می‌شود که آمارها به خوبی نشان می‌داد تلاش‌های وزارت نفت برای شانه‌خالی کردن از اشتباه بزرگش در ازای از کار انداختن کارت سوخت، محکوم به شکست است.
بر اساس این گزارش، سال ۱۳۸۶ نظام سهمیه‌بندی در کشور اجرایی شد؛ در سال ۸۷ یعنی چند ماه پس از اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، میانگین مصرف بنزین به ۶۷ میلیون لیتر در روز رسید در حالی که همان سال، یک میلیون و ۲۲۵ هزار خودرو در کشور تولید شد.
آمارها می‌گویند که از سال ۹۶ تا سال ۹۸ بیشترین مصرف بنزین به ثبت رسیده است؛ در سال ۹۷ که میزان تولید خودرو نصف سال ۹۰ بود، مصرف بنزین نه تنها کاهش نیافت بلکه به میزان ۸۸ میلیون لیتر در روز رسید.
در سال ۹۸ هم میزان تولید خودرو کاهش یافت و به رقم ۷۶۰ هزار دستگاه رسید، اما مصرف بنزین افزایش یافت و رقم ۹۷ میلیون لیتر را به ثبت رساند. این اعداد و ارقام به خوبی نشان می‌دهد که استدلال وزارت نفت درباره نقش افزایش تولید خودرو در افزایش مصرف بنزین کاملاً غلط بوده است.
به بیان ساده‌تر، موضوعی که موجب افزایش مصرف بنزین شده، هیچ ارتباطی به خودروهای تولید شده ندارد و مقصر اصلی در این باره، وزیری است که در جوابیه‌های خود هنوز هم بر از کار انداختن کارت سوخت با کلید واژه «آزار ندادن مردم» افتخار می‌کند و معتقد است این اقدام، خدمت به مردم بوده است!.
وضعیت کنونی برای مسئولان هشدارآمیز است
خبرها حکایت از برابری تولید و مصرف بنزین در کشور دارد و این اتفاق زنگ خطری است که نشان می دهد به واردات بنزین روز به روز نزدیک تر می شویم و همین روزهاست که مصرف از تولید پیشی بگیرد. نزدیک شدن به موعد سربه‌سر شدن تراز بنزین در کشور باعث واکنش مسئولان وزارت نفت نیز شده است و آن ها با وجود حساسیت‌های اجتماعی درباره بنزین به صورت سربسته به این موضوع اشاره کرده‌اند. چندی پیش جواد اوجی وزیر نفت در نشست با سرمایه‌گذاران شرکت‌های پتروپالایش کشور گفت: «تاکنون تلاش‌های زیادی برای احداث پالایشگاه و تولید بنزین انجام شده اما مصرف نیز به همان میزان افزایش یافته است.» او چندماه پیش هم درباره سربه‌سر شدن میزان تولید و مصرف بنزین هشدار داده بود. با این حال بد نیست بدانیم روزانه چقدر بنزین در کشورمان مصرف می شود و دلیل بالا بودن میزان مصرف چیست؟.
میانگین مصرف و تولید روزانه بنزین در کشور
در ابتدای امسال، مصرف روزانه بنزین به روزی 113 میلیون لیتر هم رسید اما به گفته مدیر عامل شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی پس از پایان یافتن تعطیلات نوروز مصرف بنزین کاهش پیدا کرد و میانگین مصرف روزانه به ۸۹ میلیون لیتر رسید. با این حال طبق گزارش‌ها و بر اساس گفته کرامت ویس کرمی، مدیر عامل شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی که امسال مصرف سوخت 8 درصد نسبت به سال قبل افزایش پیدا خواهد کرد، پیش بینی می‌شود به طور متوسط روزانه حدود 95 میلیون لیتر در کشور بنزین مصرف شود. این در حالی است که رقم تولید بنزین کشور بدون در نظر گرفتن محدودیت‌ها ۱۰۵ میلیون لیتر در روز است که احتمالا با شروع مدارس مصرف بنزین دوباره بالا رفته و با میزان تولید برابر شود و حتی در مقاطعی پیشی بگیرد.
این بنزین کجا مصرف می شود؟
آن طور که سازمان محیط زیست در دی سال گذشته اعلام کرده است، میانگین استاندارد خودروهای کشور ما، «یورو 2» است و این یعنی مصرف سوخت بالایی دارند و در مجموع در هر 100 کیلومتر، حدود 9.2 لیتر سوخت می‌سوزانند؛ این در حالی است که به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، میانگین مصرف جهانی سوخت برای خودروهای سبک در سال ۲۰۲۰، حدود ۷ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است یعنی در کشور ما هر خودرو به ازای هر 100 کیلومتر حدود 2.2 لیتر بنزین بیشتر از میانگین خودروها در جهان می‌سوزاند. پیش از این در گزارشی در اردیبهشت امسال مطرح شده بود که در کشورمان روزانه 25 میلیون لیتر بنزین بیشتر از استاندارد جهانی در خودروهای داخلی دود می شود که این یعنی سالانه 9 میلیارد لیتر بنزین در خودروهای داخلی بیشتر از استاندارد جهانی مصرف می شود. اگر قیمت هر لیتر بنزین در بازار جهانی را یک دلار در نظر بگیریم سالانه 9 میلیارد دلار سوخت به دلیل مصرف بالای خودروهای داخلی نسبت به استاندارد جهانی دود می شود.
مصرف بنزین به خط قرمز نزدیک شد
با عبور مصرف روزانه بنزین از مرز 100 میلیون لیتر و نزدیک شدن به نقطه سر به سر تولید و مصرف، چه گزینه هایی برای مدیریت مصرف پیش روست؟
مدیر برنامه‌ریزی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی از توزیع روزانه بیش از ۱۰۰ میلیون بنزین به صورت میانگین در کشور در چهار ماه ابتدایی امسال خبر داد. این در حالی است که با توجه به آمار آبان سال گذشته مدیر عامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی، تولید روزانه بنزین 102 میلیون لیتر است که به این ترتیب ما در آستانه سر به سر شدن تولید و مصرف بنزین قرار گرفته ایم. به گزارش وزارت نفت، «افشین مهدوی» مدیر برنامه‌ریزی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی افزود: از یکم فروردین سال ۱۴۰۱ تا پایان تیر امسال به‌طور میانگین روزانه ۱۰۰ میلیون و ۹۰۰ هزار لیتر بنزین در کشور توزیع شده است.
میانگین مصرف روزانه بنزین کشور در سال ۱۴۰۰، حدود ۸۷ میلیون لیتر بود که این عدد حاکی از افزایش حدود ۱۴ درصدی مصرف بنزین کشور در بازه زمانی ابتدای فروردین تا پایان تیر امسال در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته (۱۴۰۰) در کشور است. به گفته اسدا… قلی زاده رئیس صنف جایگاه داران کشور، نمودار مصرف بنزین طی دو دهه گذشته سینوسی ولی افزایشی بوده و آمارهای بین المللی نشان می‌دهد ایران دوازدهمین مصرف کننده بنزین در جهان است و در این مورد در حال رقابت با کشورهایی نظیر آمریکا، چین، روسیه، هند و برزیل است که جمعیت چند برابر بیشتر از ما دارند.
اگر چاره‌اندیشی عاجل نشود، باید به واردات فکر کرد
کاهش فاصله بین تولید و مصرف کنونی و افزایش خیره‌کننده مصرف بنزین در سبد سوخت خودروها زنگ هشدار واردات را به صدا درآورده است. این در حالی است که طی سال‌های اخیر ایران به صادرکننده بنزین بدل شده بود. یکی از دلایل این مسئله، مصرف بالای بنزین در کشور به مصرف سوخت خودروها بر می‌گردد. با این حال اصلاح این مصرف بالا در کوتاه مدت ممکن نیست. چندی قبل، وزیر اقتصاد در نشست خبری در پاسخ به پرسشی درباره تدبیر دولت برای مواجهه با افزایش مصرف بنزین، اعلام کرد که با دستور رئیس جمهور افزایش قیمت بنزین در سال جاری منتفی است و دولت از روش های دیگر نظیر گازسوز کردن خودروها برای مهار افزایش قیمت بنزین استفاده می‌کند. در همین حال طرح بازتوزیع بنزین به افراد به‌جای خودرو و نتایج اجرای آزمایشی آن روی میز رئیس‌جمهوری است، هرچند بنابر تأکید وزیر اقتصاد، حتی اگر این طرح در دستور کار قرار گیرد نیز، امسال افزایش قیمت بنزین نخواهیم داشت. طرح بازتوزیع بنزین با هدف اختصاص بنزین یارانه‌ای (1500 تومانی) به افراد به‌جای خودروها از ابتدای اسفند و به‌صورت آزمایشی در جزیره کیش آغاز شده است، ایده‌ای که بر مبنای توزیع عادلانه یارانه سوخت میان همه مردم و انتفاع دهک‌های مختلف از قیمت ترجیحی بنزین در ایران طرح‌ریزی شده است.
چندی قبل احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد اعلام کرد:پنج ماه است که طرح آزمایشی بنزین اجرا و در زمان حاضر متوقف شده است، قرار است این طرح انجام شده بررسی شود و اگر نیاز به اصلاحات یا توسعه دارد صورت گیرد اما هنوز تصمیماتی اتخاذ نشده است.
راه حل نهایی کاهش مصرف بنزین
به گفته کارشناسان، بیش از دو سال جولان کرونا و ضرورت استفاده از وسایل نقلیه شخصی به‌جای وسائط نقلیه عمومی، که دربردارنده ملاحظات بهداشتی نبوده‌اند، مصرف بنزین بواسطه استفاده بیشتر از خودروهای شخصی، پیش‌بینی افزایش مصرف بنزین در آینده را ممکن ساخته بود که برای این موضوع، چاره‌اندیشی برای فرهنگ‌سازی و اطمینان آفرینی استفاده عموم از وسائط نقلیه عمومی بود که این امر مهم انجام نشد و همچنان استفاده گسترده از خودروهای شخصی ادامه دارد.
نکته دیگر در این ارتباط، گسترش گازسوزکردن خودروهاست که چند سالی این سیاست توانسته یود روند مصرف بنزین را تعدیل کند اما با توقف این سیاست، لازم است برای کاهش فشار بر مصرف بنزین، تسهیلاتی برای گازسوز کردن خودروها در کارخانجات تولید خودرو، همچنین خودروهای موجود اعمال شود تا در میان مدت جلوی روند کنونی مصرف بنزین گرفته شود.
در حال حاضر، اصلاح الگوی مصرف انرژی در ایران به یک الزام تبدیل شده و استقرار مدیریت انرژی در صنایع مختلف نیز از جمله اقدام‌هایی است که به بهبود مصرف کمک می‌کند. بر این اساس، فرهنگ‌سازی از الزام‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت عنوان شده و شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت هم اعلام کرده با توجه به این مهم، طرحی را با مشارکت دانش آموزان کلید زده که پایش‌های این شرکت نشان می‌دهد این طرح نتایج خوبی هم داشته است. در نتیجه، مباحث مرتبط با اصلاح الگوی مصرف انرژی با حمایت وزارت علوم و وزارت آموزش و پرورش، در مدارس و دانشگاه‌های کشور باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.