جاده سوادکوه به تهران، کمی قبل از پادگان دوآب، در کوه سمت چپ جاده، بزرگ‌ترین طاق طبیعی دنیا، نگاه آدمی را به خود جلب می‌کند و اگر وارد جاده خطیرکوه شوی، پس از دقایقی خود را در پای این طاق بزرگ می‌بینی، غاری ۳۰۰ میلیون ساله که علاوه بر تاریخی طبیعی این کره خاکی، بواسطه دژ ساخته شده در درون این طاق، کتاب گشوده تاریخ این سرزمین در  هزار سال پیش است؛ دوران آخرین اسپهبدان مازندران و بنایی چهار طبقه که در داخل این طاق بلند برای مقابله با حمله اعراب ساخته شده بود؛ اما آن شکوه دوردست در نگاه نخست، در زیر غبار معادن روبرو، سروصدای کامیون‌ها و بولدزرها، در لحظه‌ای به محاق می‌رود و اکنون این طاق انگار دهان فریاد کوه است که به کمک‌خواهی باز شده است.

* انفجار معادن یکی از عوامل تخریب غار اسپهبد خورشید

این تخریب‌ها تا جایی است که دادستان شهرستان سوادکوه خواستار تحرک جدی در زمینه حفظ آثار تاریخی در درجه نخست در اداره میراث شهرستان و سپس اداره کل میراث فرهنگی استان شده و این مسئله را جزو مطالبات مردم شهرستان سوادکوه بیان کرده است. احمد محمدی تازه‌آبادی انفجار در معادن را یکی از عوامل تخریب غار اسپهبد خورشید دانست و گفت: سازمان صنعت، معدن و تجارت بدون توجه به ضرر و آسیب مردم و کشاورزان این منطقه و بدون درنظر گرفتن مسائلی همچون تخریب این اثر تاریخی، نظارت بر برداشت از کوه، هماهنگی با منابع طبیعی برای جلوگیری از تجاوز به حریم ملی به صدور مجوز معادن متعدد و تمدید مجوزات در این منطقه مبادرت کرده و تنها مساله مهم برای آنها مبلغ واریزی معدن‌داران بوده است.

وی با بیان اینکه آثار کندوکاو در غار اسپهبد خورشید غوغا می‌کند و حتی می‌توان بیل و کلنگ رها شده در آنجا را مشاهده کرد، گفت: این آثار تاریخی، شناسنامه و هویت ما است و ما با دست خودمان در حال تخریب آن هستیم؛ چرا کاشان و اصفهان با آثار تاریخی خود کسب درآمد اقتصادی می‌کنند اما ما ما نتوانستیم تا کنون قدمی برداریم؟

*مطالبه مردمی برای حمایت از غار اسهبد خورشید

مطالبه مردمی یکی از اثرگذار‌ترین روش‌ها در حسن انجام امور است و در این میان سازمان‌های مردم نهاد بسیاری در شهرستان، استان و کشور برای حمایت از این اثر تاریخی طبیعی به کمک برخاسته‌اند. تشکیل زنجیره انسانی برای حفاظت از آن، مطالبه‌گری از نهادهای متولی امر و آگاهی‌‌بخشی به جوامع محلی از جمله اقداماتی است که این سمن‌ها انجام داده‌اند. زری امیرپور، مدیرعامل سمن هم‌اندیشان پویای حیات سبز طبیعت، در گفت‌وگو با خبرنگار ما گفت: چند سالی است که پیگیر وضعیت اسپهبد خورشید هستیم و به هر جایی که از دستمان بر می‌آمد رفته و حرکت کرده‌ایم اما متأسفانه با مافیای معدن مواجه هستیم و آنها بدون استثنا و به هر طریقی شده، مجوزهایشان را تمدید می‌کنند.

وی با با بیان اینکه دژغار اسپهبد خورشید نه فقط به لحاظ تاریخ انسانی که به لحاظ تاریخ طبیعی نیز ارزشمند است، خاطرنشان کرد: این بنا نه فقط برای سوادکوه یا کشور که از نظر جهانی ارزشمند است و برای نجات آن نیز نه فقط سمن ما که سمن‌های زیادی در سطح کشور تلاش کرده‌اند اما ما با باند معادن طرف هستیم و دست‌هایی از کشور آنها را حمایت می‌کنند و امیدواریم با حضور آقای رئیسی در قوه قضائیه که خیلی‌ها را بابت تخلفات دستگیر کرده است بتوانیم از این طریق دوباره پیگیر شویم.

امیرپور با بیان اینکه اسپهبد خورشید از نظر تاریخی آنچنان ارزشمند است که بتواند در حوزه گردشگری اشتغال ایجاد کند، گفت: با نجات اسپهبد و ایجاد فرصت اقتصادی می‌توان همان کارگرانی که در این معدن آسیب‌رسان کار می‌کردند، حافظان این دژ غار شده و از قِبَل توسعه گردشگری تاریخی در این منطقه، برایشان اشتغال و درآمد ایجاد شود.

*معماری خود غار موجب حفظ بنا شد

وی با بیان اینکه تا کنون نیز نه دیگران بلکه این معماری خود غار بوده که موجب حفظ بنا شده است، افزود: رفتن به غار بسیار سخت است و کوهنوردان برای رفتن به داخل غار باید شرایط و لوازم خاصی داشته باشند و به‌نوعی می‌توان گفت که تا حد زیادی این دژ غار خودش از خودش دفاع می‌کند و همچون همان تاریخ آغازین دژ که سال‌ها طول کشید تا مهاجمان ورودی غار را پیدا کنند اکنون نیز، شرایط غار آن را از گزند بسیاری از مهاجمان نجات داده، اما اکنون مسئله اصلی معادن است.

محمد حمزه‌نژاد، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان سوادکوه، در گفتگو با خبرنگار بلاغ، با بیان اینکه بحث اسپهبد خورشید تنها یک موضوع اداری و سازمانی نیست و به دلیل اهمیتش به مطالبه عمومی تبدیل شده است، افزود: به این معنا که مردم از سازمان میراث و متولیان شهرستانی می‌خواهنداقدام مثمر ثمر برای این اثر که بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب این شهرستان است، انجام دهند.

وی در رابطه با اقدامات انجام شده در رابطه با عرصه و حریم غار گفت: پس از مکاتبه با اداره کل میراث، دادستان و اداره صمت شهرستان که معادن به لحاظ منظر و هویتی به غار آسیب می‌رسانند و پیگیری‌ها انجام شده، منجر شد تا هیئت بازرسی اداره کل استان دوباره در این پرونده ورود پیدا کند و ما اطلاعات لازم را به آنها دادیم و بازدید انجام و گزارشات تهیه و به قوه قضائیه استان ارسال شد و پیگیری قضایی آن دوباره به جریان افتاده است.

*صدور مجوز معادن بدون استعلام از میراث

حمزه‌نژاد مسئله معادن را برداشت بی‌رویه و صدور و تمدید مجوزات برشمرد و با اعلام اینکه در صدور مجوزات از میراث استعلام نشده است، افزود: درخواست ما این بود که در تمدید مجوزات انجام شده، با توجه به طول عرض و جغرافیایی که شرکت شن و ماسه بر اساس آن می‌توانند برداشت کند، با لحاظ مشاهدات موجود مبنی بر اضافه برداشت، این امر مجدد بررسی شود.

وی یکی از موارد مهم را ایجاد پایگاه پژوهشی در دژ غار اسپهبد خورشید دانست و گفت: اکنون آنچه از اسپهبد خورشید می‌دانیم فقط یک نمای ظاهری از این دژ مستحکم هزار ساله است و ما باید به لحاظ باستان‌شناسی، معماری و تاریخ دقیق آن مکان را مورد بررسی قرار دهیم و این بررسی منوط به ایجاد پایگاه پژوهشی در آنجا است و همچنین، با دریافت مجوز پایگاه پژوهشی اقدامات مثمرثمری رخ خواهد یافت و اعتبارات شهرستانی، استانی و ملی برای بنا تخصیص می‌یابد.

*انجام اقدامات اولیه در رابطه اخذ مجوز پایگاه پژوهشی

این مسئول با بیان اینکه اقدامات اولیه در رابطه اخذ مجوز پایگاه پژوهشی انجام و طرح اولیه توسط همکاران ما در اداره کل میراث استان تهیه شده است، تصریح کرد: جلسه‌ای با فرماندار در این رابطه گذاشته‌ایم و ایشان نیز پیگیر ماجرا بوده و در کمیته برنامه‌ریزی شهرستان اعتبار اولیه به مبلغ ۵۰ میلیون تومان برای گرفتن کد پروژه تخصیص یافته است.

وی از جمله اهداف ایجاد پایگاه پژوهشی در اسپهبد خورشید را شناسایی دقیق و علمی اثر، معرفی اثر به مردم و در معرض عموم قرار دادن آن و ایجاد یک فضای ارتباطی بدون آسیب به بنا و منظر برشمرد و گفت: در نهایت با لحاظ شاخص‌هایی که اولویت ثبت جهانی دارند، هدف ما ثبت جهانی اثر است تا بتوان برای حفظ اثر علاوه بر اعتبارات ملی، اعتبارات جهانی دریافت کرد اما اکنون برای ثبت جهانی، معادن و منظر بنا مسئله است و ما خوشبین هستیم با ایجاد پایگاه پژوهشی اهمیت موضوع مشخص شود.

رئیس میراث فرهنگی شهرستان سوادکوه هدف غایی را پیوست گردشگری اسپهبد خورشید دانست و افزود: همه این هزینه‌ها برای این انجام می‌شود تا هم تاریخ حفظ شده و هم منبعی برای درآمد اقتصادی مردم منطقه ایجاد شود و این کار نیازمند برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری است.

دژ غار اسپهبد خورشید نه تنها تاریخ انسانی این سرزمین بلکه بخشی از میراث طبیعی این کره خاکی به‌عنوان بزرگ‌ترین طاق طبیعی دنیا بوده و نیازمند تلاش همگانی برای فریاد‌رسی به وضعیت آن است و ایجاد پایگاه پژوهشی برای آن می‌تواند چراغی بر مسیر حفاظت از این اثر باشد، هرچند به موقع روشن شدن آن خود حائز اهمیت است؛ چرا که برای یک اثر تاریخی پس از تخریب، دیگر راه بازگشتی نیست.

به گزارش بلاغ، حفظ این اثر تاریخی- طبیعی در کنار تلاش‌های نهادهای مردمی، نه فقط بر عهده سازمان میراث فرهنگی بلکه بر عهده بسیاری از ارگان‌ها همچون سازمان محیط زیست و منابع طبیعی است، نقش مهم سازمان صمت در صدور و تمدید مجوزها و اثر این معادن بر منظر این بنا انکارناپذیر است و از این رو، نجات این تاریخ و جغرافیا عزمی بین نهادی می‌طلبد.