در واقع از آنجا که روسیه بزرگترین صادرکننده گندم و دومین تولیدکننده دانه‌های روغنی و اوکراین نیز اولین تولیدکننده دانه‌های روغنی و سومین تولیدکننده گندم در جهان محسوب می‌شوند، این ماجرا سبب‌شده تا به‌رغم محدود بودن دامنه جنگ فیزیکی بین دو کشور، بازارهای جهانی با افزایش حدود ۷۰ درصدی قیمت گندم و افزایش حدود ۳۰ درصدی قیمت دانه‌های روغنی مواجه شود.
قطعا این اولین و آخرین تکانه و شوکی نیست که با بروز یک جنگ ناخواسته بر اقتصاد جهان وارد می‌شود و هر واقعه دیگری (اعم از حوادث طبیعی مثل؛ سیل و زلزله و غیرطبیعی مثل؛ جنگ و اغتشاش در مقیاس بین‌المللی و حتی منطقه‌ای) می‌تواند چنین نتیجه‌ای را در موضوعات متفاوت و حتی با شدت بیشتر در پی داشته باشد.

لزوم تغییر سیاست‌های راهبردی کشور در تضمین سفره غذایی مردم
گندم این روزها در بازارهای  جهانی شرایط خوبی ندارد و نشانه‌های نگران‌کننده‌ای از  کمبود این غذای غالب بسیاری از مردم جهان به چشم می‌خورد. پس از قطع شدن  و کاهش صادرات گندم از اوکراین و روسیه، هند هم خروج گندم را ممنوع کرد. در این میان یکی از موضوعاتی که بارها در اظهارات مقام معظم رهبری در سال‌های مختلف مطرح شده، موضوع خودکفایی در تولید گندم است. هرچند طی سال‌های گذشته یکی از سیاست‌های حوزه کشاورزی، خودکفایی در تولید گندم بوده است اما به دلایل مختلفی به نتیجه نرسیده و طبق گزارش‌ها در ۹ ماه ابتدایی سال گذشته دولت پیشین برای جبران کمبود تولید مجبور به واردات بیش از ۵ میلیون تن گندم به ارزش ۱٫۶ میلیارد دلار شد. البته در این سال‌ها برخی این سوال را مطرح می‌کردند که خودکفایی در تولید گندم با توجه به کمبود آب چه ضرورتی دارد؟.

چرا خودکفایی در تولید گندم؟

گندم از محصولات استراتژیک در ایران و جهان است که با نیازهای روزمره غذایی مردم ارتباط مستقیم دارد. بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، ۲۱ درصد هزینه‌های خوراکی مردم کشورمان مربوط به خرید آرد، نان، غلات و ماکارونی است و این موضوع به خوبی نشانگر اهمیت گندم در سبد غذایی مردم است. هیچ عقل سلیمی نمی‌پذیرد در کشوری که امکان خودکفایی محصولات استراتژیک در آن وجود دارد، آن کشور به بهانه‌هایی، از تامین نیازهای غذایی ملت خود طفره برود و سفره غذایی مردم خود را به وقایع و رخدادها و یا سیاست‌های طماعانه جهانی گره بزند.

بعد از شیوع کرونا، قیمت مواد غذایی به شکل حیرت آوری گران شد و جنگ روسیه و اوکراین هم به آن دامن زد. طبق گزارش بانک جهانی، در سال ۲۰۱۹ هر تن گندم  ۲۱۱ دلار قیمت داشت که این قیمت از ۳۲۰ دلار نیز فراتر رفته است.

هند هم که دومین تولید کننده گندم جهان است اعلام کرده با توجه به بحران ناشی از جنگ در اوکراین و به دلیل خشکسالی و «تضمین امنیت غذایی کشور»؛ صادرات گندم را متوقف می‌کرد و پیش بینی می‌شود این اتفاق هم باعث افزایش شدید قیمت گندم طی امسال و سال آینده در جهان شود.

موافقان و مخالفان خودکفایی محصولات استراتژیک
نکته نخست در این ارتباط این است که هیچ فرد دلسوز و علاقمند به سرافرازی ایران اسلامی نسبت به خودکفایی نبازهای اساسی مردم موضع منفی ندارد. باید استدلال طرفین بحث را شنید و براساس مصالح کشور تصمیم گرفت.

منابع آبی و خاکی به یکی از موضوعات چالش برانگیز و مورد اختلاف بین مسئولان حوزه کشاورزی و کارشناسان حوزه آب و خاک در کشور تبدیل شده است، مخالفان سیاست خودکفایی معتقد هستند که میزان مصرف آب با بازدهی تولید در این حوزه هماهنگی ندارد و به‌نوعی منابع آبی در حال هدررفت است. این گروه معتقدند وقتی که می‌توان نیاز کشور به گندم را از بازارهای جهانی خریداری کرد، نباید بسهولت منابع محدود آبی کشور را مورد تهدید قرار داد.
اما در این بین عده‌ای معتقدند که باید به هر قیمتی در راستای سیاست خودکفایی محصولات کشاورزی حرکت کنیم تا امنیت غذایی کشور در تحریم و سایر مسائل بین‌المللی دچار خدشه نشود. بدون تردید، افزایش به‌روری در تولید محصولات کشاورزی و استفاده از شیوه‌های نوین در تولید محصولات می‌تواند در کاهش دغدغه‌های فعالان محیط‌زیستی در حفظ آب و خاک در این شرایط خشکسالی موثر باشد،

کارشناسان ذی‌ربط بر این باورند که کشور ما به‌رغم کاهش بارندگی‌ها در سال‌های اخیر، همچنان مستعد خودکفایی در تولید محصولاتی از جمله گندم، جو، برنج، دانه‌های روغنی، گوشت و مواد پروتئینی و نیز نهاده‌های دامی است و این خواسته‌ای است که در مورد گندم چندین بار در مقاطع مختلف محقق شده است.

بنابراین؛ برای دستیابی به این هدف فقط کافی است که همه ما (اعم از تولیدکننده، واردکننده، توزیع‌کننده و مصرف‌کننده) باور کنیم و با حمایت دولت محترم و عنایت به ظرفیت‌های فراوانی که در اختیار داریم، بخواهیم و اراده کنیم و برای تحقق آن برنامه‌ریزی نموده و عملاً اقدام ‌نماییم.

بدیهی است که خودکفایی در این محصولات (محصولات استراتژیک) باعث کاهش آسیب‌پذیرها و افزایش قدرت بازدارندگی و تاب‌آوری کشور در برابر انواع تهدیدات طبیعی و غیرطبیعی (به‌ویژه تهدیدات خارجی) می‌شود و این همان مفهومی است که اکنون «اقتصاد مقاومتی» نام گرفته و از ابتدای انقلاب تاکنون در ردیف مطالبات اصلی امامین انقلاب اسلامی قرار داشته و دارد.

نیاز سالانه کشور به گندم
استراتژیک‌ترین کالای کشورمان که در هر وعده غذایی سر سفره مردم جا دارد، گندم است و گفته می‌شود روزانه ۴۴ تا ۴۵ درصد انرژی دریافتی و ۴۰ درصد پروتئین مصرفی افراد از طریق گندم تأمین می‌شود. میزان مصرف گندم در ایران بین ۱۱ تا ۱۲ میلیون تن در سال است ولی با این حال معمولاً دولت بین ۲ تا ۴ میلیون تن گندم نیز برای ذخایر استراتژیک خود خریداری می‌کرد به همین دلیل می‌توان گفت که کشورمان سالانه به‌طور میانگین به ۱۵ میلیون تن گندم نیاز دارد.

واردات بیش از ۹۶میلیون تن گندم طی ۳۰سال
نگاهی به آمار واردات گندم در ۳۰ سال گذشته نشان می‌دهد طی این مدت بیش از ۹۶٫۴میلیون تن گندم به ارزش ۲۲٫۸میلیارد دلار وارد کشور شده که بیشترین میزان واردات با هفت میلیون و ۴۲۹هزار تن مربوط به سال ۹۳ و کمترین میزان مربوط به سال ۹۷ با کمتر از  ۳۶۰تن بوده است. سخنگوی گمرک درباره سال‌هایی که بیشترین واردات گندم را داشته‌ایم، گفت: «بیشترین میزان واردات گندم در این ۳۰ سال در سال ۹۳ با هفت میلیون و ۴۲۹ هزار تن و در سال  ۱۴۰۰با هفت میلیون و ۷۵هزار تن رقم خورده است.» وی درباره متوسط ارزش خرید گندم در سه دهه اخیر توضیح داد: «قیمت هر کیلوگرم  گندم در سال ۹۷ حدود ۷۰ سنت بوده   و در سال ۱۴۰۰ با ۳۵ سنت در ازای یک کیلوگرم گندم بالاترین میزان را برای خرید گندم نشان  می‌دهد.»

خطرات وابستگی کشور به واردات گندم
تا همین چند سال پیش کشور در تولید گندم خودکفا بود تا این که  از سال ۹۷ روند حمایت دولت کم شد و به همان نسبت هم تولید گندم رو به کاهش رفت. به طوری که کشورمان در سال ۹۸، سه میلیون تن گندم وارد کرده و در سال ۹۹ هم حدود ۲٫۵ میلیون تن گندم وارد کشور شده است این رقم در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۷ میلیون تن رسید. بد نیست بدانید که تامین گندم در برخی سال‌ها، اشک بسیاری از مسئولان را هم در آورده است. به‌طوری که در ایرنا به نقل از رئیس‌جمهور دولت هفتم نقل شده است که: «شب‌ عید سال ۷۸  مسئولان و مقامات کشور به دلیل رسیدن ذخایر گندم به ۳ روز از نگرانی خواب به چشم‌شان نیامد و با بسیاری از کشورها برای واردات، شبانه وارد مذاکرات شدند.»

راه‌های رسیدن به خودکفایی

همان طور که حدود ۱۸ سال پیش توانستیم از کشوری وابسته به واردات گندم به خودکفایی برسیم و در سال‌های ۹۶ و ۹۷ هم آن را تکرار کردیم پس می‌شود به این مهم برای سالیان متمادی دست پیدا کرد. پس باید گفت با توجه به سوابق درخشان گذشته و همچنین ظرفیت و مزیت‌های فراوان منابع خاک و آب، خودکفایی در این محصول به مراتب ساده‌تر از گذشته به نظر می‌رسد.

رسیدن به مرز خودکفایی در تولید گندم تنها در صورت توجه و اهتمام کامل مسئولان به کشاورزی دانش‌بنیان محقق خواهد شد و مسلماً توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان بخش کشاورزی که متأسفانه تعداد آن نیز بسیار محدود است تنها بخشی از داستان کشاورزی دانش‌بنیان خواهد بود.

طبق بررسی‌ها بیش از ۷۰ درصد سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در دنیا، کشاورزی دیم است و حدود یک و نیم میلیارد هکتار زمین دنیا زیر کشت محصولات دیم قرار دارد. در کشور ما نیز حدود ۱۰ میلیون هکتار اراضی دیم وجود دارد که مدیریت بهینه این اراضی و انجام عملیات آبخیزداری در این اراضی، می‌تواند نقش مهمی در نیل به خودکفایی در محصولات اساسی به خصوص گندم و تقویت ضریب خودکفایی کشور داشته باشد.

خرید تضمینی گندم به قیمت عادلانه یکی دیگر از راه‌هایی است که می‌تواند کشور را در رسیدن به خودکفایی یاری کند چون حمایت نکردن از کشاورز، کاهش تمایل به تولید و وابستگی بیشتر این کالای استراتژیک به واردات را به همراه خواهد داشت. الحمدلله دولت آیت‌الله رئیسی در همین راستا با افزایش قیمت تضمینی خرید گندم، توانست تا حدی بی‌انگیزگی را از گندمکاران کاهش دهد اما تا رسیدن به نقطه فعال‌سازی کشاورزان بسوی کشت محصولات استراتژیک از جمله گندم، راهی باقی است که با عزم موجود در دولت سیزدهم این مسیر بسرعت پیموده خواهد شد.